حمام گنجعلی خان (موزه مردم شناسی کرمان)

---

حمام گنجعلیخان  یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که از یادگاری‌های دوره صفویه است..  این حمام به‌واسطه معماری و تزیینات، شهرت خاصی در میان گردشگران دارد. حمام در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و پس از آن به‌عنوان موزه مردم‌شناسی آغاز به کار کرد. مجسمه‌های مومی در جاهای مختلف حمام وجود دارد که افرادی از طبقات مختلف جامعه در دوران قدیم را نشان می‌دهند. حمام تاریخی گنجعلی خان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخچه حمام گنجعلی خان کرمان

طبق اسناد تاریخی، مجموعه گنجعلی خان به دستور گنجعلی خان، از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس ساخته شد. گنجعلی بیک ملقب به گنجعلیخان  کارهای عمرانی  مهمی در کرمان انجام داده‌است. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه‌های عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. گنجعلی خان این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعه‌ای عالی به وجود آورد.

ساخت بناهای این مجموعه به تدریج صورت گرفت و حمام نیز در سال ۹۸۹ هجری شمسی در مسیر اصلی بازار کرمان و جنوب مجموعه گنجعلی خان ساخته شد که معمار آن استاد سلطان محمد معمار یزدی می‌باشد.

طبق گفته ها مردم تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی از این حمام استفاده می‌کردند تا اینکه در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت و به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. این مجموعه یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی کرمان به حساب می‌آید و همه ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.

معماری حمام

سردر:

آجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ای از سنگ مرمر، نقاشی‌های سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل می‌دهند. بر سردر حمام، که بخشی از نقاشی‌های عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام»

تزیینات گچ‌بری و نقاشی‌های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده است و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سر در حمام کشیده شده است.

از جمله موضوعات این نقاشی‌ها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده‌اند می‌توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. در قسمت پایین، زیر نقاشی‌ها دور تا دور کتیبه ای از مرمر سبز رنگ دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده است.

نقاشی‌های سردر حمام آسیب‌های مختلفی دیده که در سال‌های اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ آمیزی شده است.

فضای اصلی:

این حمام، مانند دیگر حمام‌های ایران کهن، از بخش‌های مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاه‌نشین تشکیل شده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثرومندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان برای آسایش و راحتی مردم، رختکنی با ۶ غرفه‌ جداگانه طراحی کرده بودند. 

همچنین، معماران با استفاده از کاشی‌ها و سنگ‌های خوش‌رنگ و زیبا به سراسر این حمام نمای چشمگیری داده‌اند. سقف رختکن نسبتا بلند و بر ستون‌های مستحکم استوار است. علاوه بر غرفه‌هایی که دور رختکن قرار گرفته‌اند، حوض زیبایی در وسط این غرفه‌ها خود‌‌نمایی می‌کند. فواره‌ای که در مرکز این حوض تعبیه شده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدید‌کنندگان هدیه می‌دهد.

رختکن:

رختکن از فضاهای اصلی بنا است که با نام سربینه نیز شناخته می‌شود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی می‌کند. دور رختکن، ۶ غرفه برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص داشت که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل سادات، روحانیون، خان‌ها، اعیان‌‌ها، بازاری‌ها و رعایا می‌شد.

ازاره سکوهای رختکن تا ارتفاع یک متر دارای کاشی‌کاری با نقوش گل‌های هندسی هستند. در دو سوی قوس ورودی رختکن از داخل، دو سنگ مرمر سفید دیده می‌شود که لک‌لک‌های در حال پرواز به‌صورت برجسته روی آن‌ها نقش بسته‌اند. پس از این نقش، دو سکوی سنگی وجود دارد که تا ارتفاع یک متر بالای آن‌ها، به کاشی‌کاری با نقش گل‌های انار و کوکب مزین شده‌ است. حاشیه بالای این قسمت نوار پهنی قرار دارد که نقوش صورت زن، گل انار و اسلیمی و برگ‌های کنگره‌دار در زمینه لاجوردی نقش بسته است. کف سکوهای رختکن نیز با کاشی‌های مربع فیروزه‌ای فرش شده‌اند.

نورپردازی:

روشنایی داخل حمام از طریق نورگیرهایی تامین می‌شود که در مرکز یا دور سقف‌ها قرار دارد و علاوه بر هدایت نور خورشید به داخل فضاها، از اشراف و دید جلوگیری می‌کرد و موجب تنظیم حرارت گرمخانه می‌شد. همچنین تابش نور خورشید به آب داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقف‌ها، زیبایی بیشتر حمام را در پی داشت.

طبق کاوش معماران و مهندسان، گرمای این حمام به وسیله گلخن یا تون تامین می‌شد و از تون، کانا‌ل‌های گربه‌‌‌رو به زیر گرمخانه حمام طراحی و کشیده شده بود که هوای گرم را از خود عبور می‌داد، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنه‌ها به خارج از حمام منتقل می‌کرد.

مهم‌ترین ویژگی‌های معماری حمام گنجعلی خان:

کاشی‌های معرق، هفت رنگ و کاشی‌های خشتی، با تصویر انسانی از ویژگی‌های این حمام است. شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوض‌ها، حوضچه‌ها و فواره‌های متعدد آنها، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودیها و خروجی‌ها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره‌گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضد زلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرارگیری در درون زمین، که بدون آن‌ها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگی‌های حمام گنجعلیخان هستند.

پس از بازسازی حمام گنجعلی خان در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی، کاربری موزه برای آن مطرح شد. مجسمه‌هایی در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی در دانشکده هنرهای زیبای تهران ساخته شدند تا در حمام گنجعلی خان به نمایش درآیند. این کار جانی تازه به این اثر تاریخی بخشید و با عنوان موزه مردم‌شناسی کرمان مورد استقبال گردشگران قرار گرفت.

در این اثر تاریخی، مجسمه‌هایی از جنس موم با پوششی از لباس‌های محلی مردم کرمان اعم از روحانیون، مردم عادی و پیشه‌وران در حال عبادت و حمام به سبک سنتی حضور دارد. ضمن اینکه می‌توان وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانه‌های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آینه‌های گوناگون را از نزدیک مشاهده کرد. رختکن حمام گنجعلی‌ خان نیز با زیراندازهای خوشرنگ، بقچه‌های کرباسی، لنگ‌های مخصوص خشک‌کردن و قطیفه‌ها مزین شده است.

آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، بازار بزرگ کرمان، میدان گنجعلی خان