خانه حاج آقا علی رفسنجان

شهر رفسنجان، که از شهرهای استان کرمان است و در مسیر کرمان به یزد قرار دارد. آن‌چه به واسطه‌ی قدمتِ این شهرِ زیبا در آن باقی مانده، جاذبه‌های کم‌نظیر تاریخی آن است. این جاذبه‌ها که از دوره‌های مختلف به جا مانده را می‌توانید درنقطه به نقطه‌ی شهر ببینید و با تماشای آن‌ها سفری کوتاه به گذشته داشته باشید. خانه حاج آقا علی یکی از این مکان‌هاست، که ویژگی‌های بی‌نظیر و منحصر به فردش، آن را به خانه‌ای تاریخی با شهرت جهانی تبدیل کرده است. این بنا بزرگ‌ترین خانه‌ی خشتی ساخته شده در دنیاست که زیبایی خیره‌کننده‌ی آن شما را میخکوب خواهد کرد

این بنای تاریخی در ۶ کیلومتری شرق شهر رفسنجان و در حوالی روستایی به نام قاسم آباد قرار دارد

حاج آقا علی که به زعیم‌الله رفسنجانی شهرت داشت، یکی از تجّار و مالکان بزرگ رفسنجان در زمان قاجار بود که بعدها به امین‌التّجار معروف گردید و نام خانوادگی فرزندان او امینیان نهاده شد. او با کشورهایی همچون چین و هند ارتباط تجاری داشت و کاسه‌ها و بشقاب‌های چینی که عدد ۱۱۰ (حروف ابجد علی) در داخل آن‌ها حک شده بود، تا مدت‌ها در بین مردم رفسنجان و کرمان رایج بود. وی با وجود داشتن املاک و دارایی‌های فراوان، گله‌های چند هزارتایی گوسفند و مزارع وسیع، تمام عمر خود را با ساده‌زیستی گذرانید. حاج آقا علی یکی از خیّرین و نیکوکاران زمان خود بود. از او مجموعه‌های وقفی فراوانی در کرمان و رفسنجان باقی مانده است که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به چندین بازار، مسجد، کاروانسرا، آب‌انبار، حمام و حسینیه اشاره کرد

داستان‌ها و افسانه‌های محلی متفاوتی درباره‌ی زندگی حاج آقا علی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که او فردی تهی‌دست و فقیر بود که پس از پیدا کردن گنجی بزرگ زندگیش تغییر کرد و به فردی متموّل تبدیل شد. اما برخی دیگر بر این باورند که او ثروت خود را با تلاش و کوشش فراوان به دست آورده است

خانه حاج آقا علی که زمانی به «خانه‌ی وقفی» معروف بوده، بزرگ‌ترین بنای خشتی مسقف دنیاست که در سال ۱۱۳۶ هجری شمسی توسط معماران یزدی و رفسنجانی برای حاج آقا علی زعیم‌الله رفسنجانی ساخته شد. این خانه‌ی خشتی با زیربنای ۴ هزار متر مربع، در زمینی به مساحت ۸ هزار متر مربع بنا شد و ساخت آن حدود ۱۴ سال به طول انجامید

ساختمان مجموعه از چهار قسمت اصلیِ شاه‌نشین، پاییزی، زمستانی و حوض‌خانه تشکیل شده است. ۱۱۰ اتاق به شکل‌های سه دری، پنج دری، هفت دری و پستو دارد. بخش‌های مختلف خانه به وسیله‌ی سه هشتی، چهار حیاط و چندین راهروی سقف‌دار و روباز  با هم مرتبط می‌شدند. اطراف خانه نیز با دیوارهایی به ارتفاع ۱۰ متر حصار شده است

خانه حاج آقا علی، عمارتی چهار فصله است که بخش‌های مختلفی دارد. در ادامه به شرح تعدادی از مهم‌ترین بخش‌های آن می‌پردازیم

ایوان شاه‌نشین یا بهاری: این ایوان در بخش جنوبیِ خانه حاج آقا علی قرار دارد و یکی از خاص‌ترین بخش‌های عمارت است. زیباترین تزئینات و گچ‌بری‌های مجموعه در این قسمت دیده می‌شود. بخشِ شاه‌نشین، تنها برای مهمانی‌های رسمی و انجام امور تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفت. در طرفینِ شاه نشین، دو بخش به نام های خلوت تاج خانوم و خلوت سبز دیده می‌شود که به صورت کاملاً قرینه ساخته شده است

حوض‌خانه: تالاری دو طبقه است که گنبد بزرگی بر روی سقف آن قرار دارد. حوض‌خانه وسیع‌ترین بخش سرپوشیده‌ی خانه حاج آقا علی محسوب می‌شود که در طبقه‌ی دوم آن دو تالار در ضلع‌های شمالی و جنوبی و چند اتاق وجود دارد. نورِ فضای داخلی حوضخانه، از طریق کلاه فرنگی که در مرکز آن قرار گرفته تأمین می‌شود. حوضی به شکل مستطیل نیز در وسط حوض‌خانه به چشم‌ می‌خورد. این حوض در گذشته با حوض‌های موجود در حیاط‌های کناری ارتباط داشت و آب آن از طریق قنات تأمین می‌شد. نمای داخلی تالار حوض‌خانه گچ اندود شده و در تزئینات آن از گچبری‌های زیبا با طرح های برجسته‌ی اسلیمی استفاده شده است

پاییزی و زمستانی: این تالارها در بخش‌های غربی و شمالیِ مجموعه واقع شده‌اند و نسبت به تالارهای شاه‌نشین و حوض‌خانه، ساده‌تر و با تزئینات کمتری ساخته شده‌اند

عمارت کلاه فرنگی: این بخش از خانه بیشتر در فصل تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در روزهای تابستانی، هوای گرم از طریق هفت دری وارد ساختمان شده و با برخورد به فواره‌های آبی که در آن وجود داشت، نسیم خنکی ایجاد می‌کرد که فضای مطبوعی و دل‌انگیزی به ساختمان می‌بخشید. از دیگر ویژگی‌های عمارت کلاه‌فرنگی می‌توان به مقرنس‌کاری‌های زیبا و خیره‌کننده‌ی آن اشاره نمود

خانه حاج آقا علی یکی از شاهکارهای معماری دوران قاجار و ترکیبی از معماری ایرانی، رومی، اروپایی، یونانی و هندی است. در آن زمان معماری ایرانی تحت تأثیر معماری غرب قرار داشت. این خانه بیشتر شبیه به یک کاخ یا عمارت بزرگ است، زیرا اتاق‌ها و تالارهای متعددی در چهار گوشه‌ی حیاط آن وجود دارد که هر یک برای فصلی خاص طراحی و ساخته شده‌اند. در نمای داخلی تمامی اتاق‌ها، اندودِ گچ به کار رفته و بخش بیرونی خانه، نمای خشتیِ منسجم، منظم و زیبایی دارد

گچ‌بری‌های برجسته، با نقش و نگارهای چشم‌نواز و خاصِ هر فضا در نمای داخلی خانه و اُرسی‌های رنگارنگ و زیبا در بخش‌های مختلف آن، از دیگر جذابیت‌های خانه حاج آقا علی است. اطراف بنا نیز با دیوارهای بلندی احاطه شده است. به طور کلی تمام ویژگی‌های خانه‌های حاشیه‌ی کویر در این ساختمان مشهود است. اصلی‌ترین و شاخص‌ترین ویژگی این بنای خشتیِ قاجاری، استفاده از معماری قرینگی در آن است که جلوه‌ی تماشایی و ویژه‌ای به آن می‌بخشد